درویش خان از برجسته ترین و مؤثرترین چهره ها در تاریخ موسیقی ایران و سیر و تحول آن است پیش از این در جلسات گذشته بخشهایی از آثار درویش به همراه خوانندگانی نظیر طاهرزاده و رضا قلی خان مورد بررسی قرار گرفت. در این مقاله به جنبه هایی از روحیات درویش و ملاحظاتی درباره سفرهای وی در جهت ضبط صفحه، پرداخته می شود.
در سال 1906 میلادی مطابق با 1284 شمسی، زمانی که نمایندگان کمپانی گرامافون برای ضبط صفحه به ایران می آیند از طریق مسیو لومر و دربار به شناسایی هنرمندان می پردازند. صفحات سری اول ضبط شده به موسیقی قشون و دستة موسیقی دارالفنون اختصاص داشت بعد از بیماری لومر و خارج شدن وی از مسیر ضبط صفحات، جهت کلی ضبط این آثار از موسیقی قشون و کارهای مطربی و سیاه بازی به موسیقی دستگاهی می رود تا اینکه آخرین صفحه ها به ضبط دوره کامل موسیقی ایرانی ( هفت دستگاه ) می انجامد که در نوارهای گنج سوخته شنیده اید.
صفحات گرامافونی این دوره، در 3 سایز ضبط شده است شامل صفحات 7 اینچ، 10 اینچ و 12 اینچی. از سری صفحات 7 اینچی یا 5/17 سانتی 3 اثر با تار درویش همراهی شده است که سید احمد خان، آواز خوانده، یکی دشتی و یکی آواز منصوری.
بر روی صفحات 10 اینچی یا 25 سانتی متری که بعداً به اندازه استاندارد صفحه های 78 دور تبدیل شد، 5 اثر در دستگاه ماهور ضبط شده که برخی از نمونه های آن در اینجا موجود است. تنها یک اثر نیز بر روی صفحة 12 اینچی یا 30 سانتی ضبط شده است[1].
پس به طور کلی در سال 1906، 9 اثر از درویش خان ضبط شده که در 6 اثر آن دستگاه ماهور است و آواز سید احمد خان را همراهی می کند.
این مسأله که از شخصیت بارزی چون درویش در عرصة موسیقی آن زمان تنها در روزهای پایانی اقامت نمایندگی کمپانی در تهران، صفحه ضبط شده و یا آخرین صفحات ضبط شده متعلق به ایشان است، محل بحث و مورد ابهام است و نقل قولهای متفاوتی در این زمینه شده است.
از هامبارتسوم، مباشر و هماهنگ کننده برنامة ضبط صفحات در سفر پاریس که قرار بود نمایندگانی فروش صفحات را داشته باشد نقل شده که نمایندگان کمپانی عاقبت با هنرمندان ایرانی به توافق می رسند که به ازای ضبط صفحات، چند متر پارچة ماهوت انگلیسی به عنوان دستمزد دریافت کنند و این مسأله موجب اختلاف بین درویشخان و آقا حسینقلی شده که درویش به میرزا حسینقلی می گوید که تو چرا ما را اینقدر ارزان فروخته ای … . به هر حال این مسأله با روحیات درویشی و خلق و خوی وی منافات دارد و محل تردید است.
اگر چنین مسأله ای مربوط به سال 1906 باشد بسیار بعید به نظر می رسد؛ زیرا آقا حسینقلی از ابتدا در جریات ضبط صفحات نبوده و بعداً وارد آن شده است و یا به گفتة علی اکبر خان شهنازی در خاطراتش ( زمانی که به سال 1912 دوتا صفحه یعنی چهار ترک از ایشان ضبط می شود ) می گوید جناب میرزا پدرم یک روز من را صدا کردند گفتند” برو پیش هامبارتسوم و خودت را آماده کن که بیات ترک و افشاری را بر روی صفحه پر کنی که اثری ازت باقی بماند برای آیندگان”. مشخص می شود که دیدگاه میرزا حسینقلی چگونه بوده. به هرحال اینها مطالبی است که نقل شده و احتمال صحّتش بالا نیست.
درویش خان در سفر پاریس حضوری نداشته بنا بر این انگیزه بیشتری برای استقبال از سفر لندن داشته است.
سفر لندن در آوریل 1909 اتفاق افتاده و روز شمار ضبط ترک ها ثبت شده است و من توضیح این آثار را به صورت نموداری ترسیم کرده ام. در این سفر، گروه 8 نفری از هنرمندان هستند با دو تا خواننده و شش نفر نوازنده و در اولین سری صفحات ضبط شده ساز درویش حضور دارد. در 12 آوریل که روز اول سفر است 22 اثر ضبط می شود که 8 اثر آن با تار درویش همراه است. روز 13 آوریل 31 اثر ضبط می شود اما اثری از تار درویش در آن نیست. در روز چهاردهم 34 اثر ضبط می شود که در 3 ترک آن درویش ساز زده و در روز پانزدهم 25 ترک ضبط می شود که 10 ترک یعنی 40% آن اختصاص به تار درویش دارد. روز شانزدهم نمی دانیم چه اتفاقی می افتد که درویش از 31 اثر ضبط شده دو اثر سولو دارد یک رنگ دشتی و یک رنگ … بعد از آن دیگر اثری از درویش در میان آثار ضبط شده موجود نیست تا روز آخر
012097 ماهور (6)، عراق با تصنیف و رنگ، آواز سید احمدخان، تار درویش خان. [1]
منبع: کتاب دستگاه ها و آوازها، دو جلدی، انتشارات آوای مهربانی، 1388
