وتر  ام  را به دو قسمت مساوی تقسيم کرده، بر نقطة آن يح  قرار  می دهيم. وليکن جانب مشط م و جانب انف  ا است. پس وتر را به سه قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از طرف ثقل يا قرار می دهيم. سپس وتر را به چهار قسمت تقسيم می کنيم و بر نهايت قسم اول از آن ح  قرار می دهيم .سپس ح م  را به چهار قسمت تقسيم می کنيم و بر نهايت قسم اول از آن يه قرار می دهيم .وتر را به نُه قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از آن د قرار می دهيم. پس د م را به نُه قسمت تقسيم می کنيم و بر نهايت قسم اول از آن ز قرار می دهيم .سپس ح م را به هشت قسمت تقسيم کرده، يک قسم از آن را از جانب اثقل به آن اقسام اضافه می کنيم و بر نهايت آن ه قرار می دهيم. سپس ه م را به هشت قسمت تقسيم کرده، بر آن اقسام، قسمی از جانب اثقل اضافه می کنيم و آن را ب می ناميم، پس آن طنينی در جانب اثقل از ه است .سپس ب م را به سه قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از آن يب قرار می دهيم، سپس ب م را به چهار قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از آن ط قرار می دهيم .سپس ط م را به چهار قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از آن يو قرار می دهيم.

اين مثل و ثلث بُعد از ط  است .سپس يو م را به دو قسمت مساوی تقسيم می کنيم، بر آن قسم يک قسمت از جانب اثقل اضافه می کنيم و آن را  و  می ناميم .سپس و م را به هشت قسمت تقسيم کرده، يک قسمت از جانب اثقل به آن اضافه می کنيم و آن را ج می ناميم .سپس ج م را به چهار قسمت تقسيم می کنيم و بر نهايت قسم اول از آن ی می نهيم. سپس و م را به چهار قسمت تقسيم کرده و بر نهايت قسم اول از آن يج می نهيم. سپس و م را به سه قسمت تقسيم کرده و بر نهايت قسم اول از آن يز می نهيم .سپس ز م را به چهار قسمت تقسيم کرده، بر نهايت قسم اول از آن يد می ناميم .پس د يد مثل و نصف و ز يد مثل و ثلث است.

جدول نغمات و اعداد گام 17 نغمه ای و هفده فاصله ای صفی الدین

دستان‌های فارابی

فارابی دستانها را بر اساس ساز عود تعیین کرده و غیر از ذی الکل و ذی الخمس و ذی الکل مرتین، انواع ابعاد لحنی مشهور را در ذی الاربع مطرح کرده است که در جدول زیر می آوریم:

دستانهای ابن سینا

دستانهای موسیقی دستگاهی

اما رسیدیم به مهمترین بحث مورد نظرمان که همانا فواصل موسیقی دستگاهی است. ذکر این نکته ضروری است که پایة فواصل موسیقی دستگاهی همان گام فیثاغورث است که گامهای فارابی و ابن سینا و صفی الدین نیز بر مبنای آن استوار شده اند . اما در برخی موارد نیز رگه هایی از گام طبیعی معروف به زارلن را می توان به آنها نسبت داد. علت آن اختلاف نامحسوس برخی نغمات این دو گام در شنوایی است. فواصل موسیقی دستگاهی را نیز می توان از هر دو جنبة فوق بررسی کرد.

فواصل موسیقایی در موسیقی دستگاهی ( ابعاد لحنی )

ابتدا باید بدانیم که چه فواصل موسیقایی ( ابعاد لحنی ) در موسیقی دستگاهی مورد استفاده قرار می گیرند. در واقع مشکل اصلی در سردرگمی موسیقیدانان در شناخت این ابعاد است.

یک تصور غلط:

بزرگترین مشکل در این زمینه مسأله « ربع پرده » است. این مشکل زمانی اتفاق افتاد که «علینقی وزیری» نظریه 24 ربع پردة مساوی خود را براساس گام معتدل باخ و تعدیل مجنب های موسیقی دستگاهی بیان کرد. اما مسأله، این است که ربع پرده وجود بالفعل به معنای فاصلة تشکیل دهنده دستگاه ندارد و درواقع کوچکترین فاصله در ساختار دستگاه بقیه یا به اصطلاح نیم پرده است. اما بالقوه می توان فاصلة بقیه تا مجنب را به ربع پرده تعبیر کرد که آنهم دقیقا 4/1 پرده نیست. چنانکه نیم پرده هم دقیقا 2/1 پرده نیست بلکه 243/256 بر اساس گام فیثاغورث و 19/20 بر اساس گام طبیعی است.

البته استفاده از فواصل کوچکتر از بقیه نیز کاربد عملی دارند که بعداً در مورد آنها توضیح خواهیم داد.

اما فواصل موسیقایی که در یک دانگ موسیقی دستگاهی به کار می روند، 7 فاصله به شرح زیرند:

از میان این فواصل امروزه، بقیه و یک مجنب که مجنب متوسط است و پرده که طنینی نام دارد شناخته شده هستند، در حالی که آنهای نیز در عمل استفاده می شوند .

به عنوان مثال پردة بزرگ در همایون و چهارگاه و پردة متوسط در اصفهان و شوشتری استفاده می شوند. اما به این اختلافات جزئی توجه نمی شود و اهل عمل فکر می کنند که پرده های موسیقی دستگاه متغیّرند و دقیق نیستند و این را به حساب حال و هوای خود می گذارند. حال آنکه چنین نیست و متغیّر بودن یک فاصله، موجب تشویش ذهن و عدم ثبات در تأثیرات موسیقی می شود. البته ذکر این نکته واجب است که امروزه با تنوع موسیقیهایی که در گوش انسانها می پیچد، عدم ثبات در فواصل و تعدیل آنها امری اجتناب ناپذیر شده و فواصل موسیقی دستگاهی را به هم ریخته و این مسأله، موجب کم تأثیر شدن این موسیقی گشته است.

ملایمت در دانگها

برای اینکه بدانیم این ابعاد لحنی به چه ترتیبی باید در کنار هم قرار بگیرند تا ملایم باشند اکیداً باید از مسائلی که موجب تنافر آنها می شود، پرهیز کنیم . در این صورت باقی هر چه هست ملایم خواهد بود.

اسباب تنافر

اسباب تنافر در اصل سه تا هستند که ازآنها 7 مورد حاصل می شود:

الف: اگر جمع سه بعد از دانگ بیشتر شود، متنافر است.

پس؛

1. قرار گرفتن سه طنینی یا بیشتر پشت سر هم متنافر است.
2. سه بعد مجنب بزرگ در کنار هم متنافر است.

ب: اگر جمع سه بعد از دانگ کمتر شود، متنافر است.

پس ؛

•  پشت سر هم قرار گرفتن سه بعد بقیه، مجنب  و طنینی در کنار هم متنافر است.
• سه بعد مجنب کوچک یا متوسط در کنار هم متنافر است.
• قرار گرفتن مجنب متوسط در کنار مجنب بزرگ یا کوچک .
• قرار گرفتن دو بقیه یا بیشتر در کنار هم متنافر است.
• قرار گرفتن بقیه و مجنب در کنار هم متنافر است.

ج : هم چنین قرار گرفتن بعد مجنب کوچک و بزرگ در طرف بم دانگ متنافر است و قرار گرفتن مجنب کوچک قبل از مجنب بزرگ نیز متنافر است.

حال که اسباب تنافر معلوم شد، 8 دانگ ملایم با دوری از آن سببها حاصل می شود.

دانگهای ملایم هشت گانه

بانگهای ملایم 14 گانه

از آنجاکه نام مناسبی در فارسی برای ذوالخمس نبود کلمه «بانگ» را که در رسالات دوره صفویه استعمال می شده است را، به عنوان جایگزین آن و به معنی فاصله پنجم درست انتخاب نمودیم.

نیم بانگ های ملایم

اصطلاح نیم بانگ را بجای فاصله سوم بزرگ، متوسط و کوچک بکار برده ایم.

منبع: کتاب دستگاه ها و آوازها، دو جلدی، انتشارات آوای مهربانی، 1388